Topola osika (t.osina, t.drżąca) – Populus tremula L. Rośnie na otwartych przestrzeniach – na brzegach pól, lasów, zrębów, hałd. Rozrasta się na nieużytkach, tworząc gęste zarośla. W Polsce występuje na całym obszarze, aż po regiel górny. Wysokość dorosłego drzewa sięga ok. 20–30 m, daje odrosty korzeniowe. Średnica pnia to przeważnie 100 cm. Największą szerokość osika ma w wysokości pnia. Drzewo szybko rośnie, ale nie jest długowieczne. W pierwszym roku osiąga ok. 1 m, a w drugim liczy sobie 2 m wysokości. Żyje przeważnie do 100 lat.

Liście osiki są okrągławe, o charakterystycznym poszarpanym brzegu. Ich kolor jest ciemnozielony na górze i jasnozielony na dole. Średnica to ok. 7,5 cm. Liście mają długie, wiotkie i spłaszczone ogonki. Obracają się przy każdym powiewie wiatru, dzięki czemu fotosynteza zachodzi po obu stronach liścia. W ten sposób osika produkuje dużo tlenu. Ponadto długość ogonków wpływa na charakterystyczne dla tego gatunku drżenie liści na wietrze. Drzewo gubi je na zimę.

Kwiaty: roślina dwupienna (kwiaty męskie i żeńskie znajdują się na różnych osobnikach). Kwiaty męskie są bardzo liczne, biało-szare, z brunatnymi pylnikami. Kotki żeńskie są zielonkawe, dochodzą do 12 cm długości w okresie kwitnienia (od marca do kwietnia). Pień przeważnie pochylony jest w jedną stronę. Kora jest dość gładka, kleista, w kolorze jasnoszarym, z wiekiem ciemnieje; jest słabo spękana i bruzdowata.

cechy materiału

drewno beztwardzielowe
miękkie
lekkie
posiada właściwości termoizolacyjne
posiada właściwości akustyczne
zapach odstraszający owady (zależny od gleby, na której rośnie drzewo)
nie wydziela żywic
nie pali się dobrze (średnia wartość energetyczna),
dobra łupliwość
posiada dużą zawartość wody

kolor

biały łatwo przyjmuje kolor

włókna

długość włókien: 220–930–1600 mm
udział włókien: 59,3–60,9–68,5%

właściwości fizyczne

gęstość po ścięciu 610–810–990 kg/m³, drewno jest ciężkie (duża zawartość wody)
gęstość w stanie zupełnie suchym 360–450–560 kg/m³, drewno jest kruche i łamliwe, staje się zwarte i twarde gęstość przy wilgotności
12–15% 400–490–600 kg/m³, drewno jest plastyczne

właściwości mechaniczne

wytrzymałość na ściskanie: 25–40 MPa, wytrzymałość na rozciąganie
w poprzek włókien: ok. 1,7 MPa,
wytrzymałość na ścinanie: ok. 6,8 MPa, udarność: ok. 4,0 J/cm²,
wytrzymałość na zginanie statyczne: 52–80 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym: ok. 7800 MPa,

właściwości fizyczne drewna osikowego

gęstość po ścięciu 610–810–990 kg/m³, drewno jest ciężkie (duża zawartość wody),
gęstość w stanie zupełnie suchym 360–450–560 kg/m³, drewno jest kruche i łamliwe, staje się zwarte i twarde gęstość przy wilgotności
12–15% 400–490–600 kg/m³, drewno jest plastyczne,
skurczliwość w kierunku promieniowym ok. 3,5%, w kierunku stycznym ok. 8,5%, objętościowy 11,0-12,8%,

właściwości mechaniczne drewna osikowego

wytrzymałość na ściskanie 25–40 MPa, wytrzymałość na rozciąganie
w poprzek włókien ok. 1,7 MPa, wytrzymałość na ścinanie ok. 6,8 MPa, udarność ok., 4,0 J/cm2, wytrzymałość na zginanie statyczne 52–80 MPa, moduł sprężystości przy zginaniu statycznym ok. 7800 MPa.

surowiec

„Jak są kwiatki takie jak dalie czy malwy, przyglądam się na niego i rysuję. Jak jest cieniowany od spodu, bo one są cieniowane przeważnie – dwukolorowe, to trzeba farbić na połowę, a drugą połowę na inny kolor, ale muszą się te kolory połączyć.”

Teresa Kaczorowska

„Jak szyłam kapelusze i potrzeba było tego drzewa, to mąż, z Białostocczyzny [je] sprowadzał – Suwałki, najwięcej ze wschodu.”

Zofia Noszczyk

„Wióro pękało i nie wszystko można było uformować.
To się porżnęło w klocki, trocinami się zasypywało,
lało się wodą, żeby nie wysychało – na okres letni przeważnie. Jak było suche, to się łamało i nie dało się strugać strugiem.”

Maria Chaładus

wióry osikowe

wióry z drewna osiki (łyko) są zgodnie z tradycją pozyskiwane ręcznie. Do otrzymania wióra o konkretnej długości i szerokości stosuje się różne rodzaje noży i hebli. Paski osikowe tnie się wzdłuż włókien drewna, co zapobiega pękaniu i kruszeniu się surowca. Do obróbki najlepiej nadaje się drewno wilgotne, tuż po ścięciu lub odpowiednio sezonowane. Wówczas wióry osikowe są bardzo plastycznym materiałem, podatnym na przyjmowanie nadanego kształtu. W przypadku nadmiernego wysuszenia najlepiej zwilżyć materiał wodą. Materiał nadaje się do przycinania, farbowania, zginania i sklejania.

wióry osikowe – właściwości – cechy fizyczne

grubość

0,2–0,3 mm

grubość plecionki:

1–2 mm

przeznaczenie

0,2–0,3 mm do plecionek

0,3–0,5 mm do elementów klejonych

długość wiórów

kiedyś: maks. 0,5–1 m długości

dziś: maks. 1 m

szerokość wiórów

kiedyś: 2/3 mm–5,7 mm

standardowa szerokość plecionki: 25 mm

7 cm – szerokość standardowa

dziś: 1 mm–120 mm

popularne szerokości: 10, 20, 30 mm

maks. format A4, 25×100 cm

kiedyś

warsztat do pozyskiwania wiórów składał się ze stołu z hakiem do mocowania kawałka drewna osikowego (balika) oraz listwą na strug (hebel). Strugi (heble) wykorzystywano do pozyskiwania wiórów.

Dzięki udoskonaleniom standardowego struga można było uzyskać wiór o długości 1 m. Heble posiadały noże o różnym rozstawie. Rozstaw noży był dostosowany do przeznaczenia wiórów.

strug długi i krótki – hebel (długość. 53–54 cm, szerokość 10 cm), długi do 100 cm
żelazko – spód hebla ze specjalnymi zestawami noży (liczba noży wpływa na szerokość pasków osikowych)
młotki
siekierki

Noże były montowane w drewnie. W zależności od liczby i rozstawu noży uzyskiwało się różne wióry. Długość noża wahała się między 28 a 29 cm, a wysokość między 5 a 7 cm. Zaokrąglone rączki pozwalały na swobodne przesuwanie po kawałku drewna, a śruba na regulację docisku.

noże do siódemki – co 5 mm znajduje się 9 ostrzy

noże do trawki – co 2 mm 28–30 ostrzy

noże do dywanów – 1 ostrze na środku

noże do ubirki – co 12 mm 5 ostrzy

noże do ząbków – co 12 mm 6 ostrzy

rodzaje splotów wiórków osikowych

sztuczka (śtuczka) – regionalne określenie taśmy, która składa się z pojedynczych pasków osiki

trójka – składa się z trzech wiórów, które są przeplatane ukośnie

piątka – składa się z pięciu łyków przeplatanych ukośnie

siódemka – wykorzystywana głównie do wyrabiania kapeluszy, składa się z siedmiu pasków łyka o szerokości 5 mm, przeplatanych ukośnie

ząbki – składają się z czterech pasków (łyków), po obu stronach uzyskuje się trójkątne wychylenia w kształcie zębów. Szerokość wiórów to ok. 8 mm

drabinka – składa się z trzech pasków „łyka”: dwa są konstrukcją, przez które przeplata się pod kątem trzecie łyko. Struktura przypomina szczeble, stąd nazwa splotu

baźka – wyplata się z trzech „łyków”, tak jak wzór na trójkę, dodatkowo przekładany pasek tworzy zagięcie, które przypomina zakładkę na taśmie

trawka – ok. 2 mm paseczki, z których tworzy się ozdobę w kształcie traw

warsztat

kiedyś

Na początku XX w. wióry były farbowane na podstawowe kolory takie jak żółty, biały, niebieski, czerwony, zielony i fioletowy.
Do barwienia wykorzystywano farby do tektury. Farbowaniem zajmowały się wyspecjalizowane zakłady w miasteczku. Ponadto koziegłowianie kupowali w nich farby i własnoręcznie barwili wióry.
W czasach świetności spółdzielni „Zawada” poszerzyła się paleta barw, które wykorzystywano do kolorowania wyrobów. Maria Wierzbicka – plastyk zatrudniona w spółdzielni „Zawada” – nauczyła chałupniczki farbowania przejść tonalnych oraz wprowadziła nowe kolory. Wióry farbuje się w gorącej wodzie, dlatego w każdym warsztacie znajdowała kuchenka z garnkami, w których farbowało się łyka. Im większą intensywność koloru chciało się uzyskać, tym więcej barwnika wsypywano do wody. Farbowany materiał suszyło się w przewiewnym, ale nie nasłonecznionym miejscu.

Poniżej znajduje się subiektywne opracowanie osikowej palety barw.

kolory

produkty

plecionki | kapelusze

Kapelusze wyplatano z tzw. sztuczek – taśm o różnym splocie.

Do podstawowych splotów należały trójka, piątka, siódemka, baźka, drabinka i ząbek. Taśmy były ze sobą zszywane. Do tego celu wykorzystywano głównie piątki i siódemki. Do dekoracji wykorzystywano trójki, ząbki i wężyki. W Koziegłowach wyplatano kapelusze męskie, dziecięce i damskie. Męskie wykonywane były zazwyczaj z białej taśmy. Jedyną ozdobą był kolorowy pasek w kolorze zielonym, czerwonym lub niebieskim. Rondo składało się z trzech obszyć siódemką. Kapelusz damski (plażowy) miał jednokolorowe denko oraz kolorowe rondo, wykończone ząbkami. Rondo składało się zazwyczaj z ośmiu obszyć taśmą. Kapelusz dla dzieci był kombinacją dwóch powyższych. Rondo składało się zazwyczaj z dwóch do trzech obszyć. Kolorowe kapelusze często stemplowano, tj. dodawano dekorację z farby olejnej i odbijano wzór na kapeluszu.

plecionki | grzebieniarki

Grzebieniarki były wytwarzane od lat 30. do lat 60. XX w. Plecionka miała kształt ok. 60×30 cm. Wyplatano je metodą krzyżową, a brzegi wykańczano ząbkami. Środkowa część była zazwyczaj ozdobiona świętymi obrazkami, pocztówkami lub kartkami z wizerunkami aniołów. Grzebieniarki służyły do przechowywania bibelotów – głównie szczotek i grzebieni do włosów

plecionki | dywany

Dywany wytwarzano głównie między latami 30. a 50. XX w. Służyły jako maty za łóżko. Wyplatano je krzyżowo z pasków o szerokości 4, a później 3 cm. Wymiary dywanu to ok. 70×200 cm. Zazwyczaj bazą kolorystyczną był zielony i fioletowy. Uzupełniano je paskami w innych kolorach. Gotowy dywan obszywano ząbkami, wykorzystywanymi zwykle do szycia kapeluszy.

plecionki | gwiazdy

Gwiazdy były wykonywane w latach 50. Służyły jako ozdoby na choinkę. Wykonywano je z kolorowych łyków zwanych ubirką (paski o większej grubości). Gwiazda posiadała kilka ramion, a w środku wykończenie z cieńszych pasków.

klejone | kwiaty

Kwiaty były zazwyczaj odwzorowaniem istniejących roślin. Układano róże, maki, gerbery, dziewanny, niezapominajki, tulipany, argemony czy margaretki. Zazwyczaj średnica kwiatu mierzyła ok. 10 cm. Duże wykonywano do średnicy 17–24 cm. Do ich produkcji wykorzystywano druty oraz bibuły, które zakrywały miejsca łączenia wiórów z drucianą łodygą. Wysokość kompozycji zależał od rośliny, która była formowana. Wysokie rośliny, takie jak dziewanna, sięgały nawet 140 cm.

Róża jest jednym z najstarszych wzorów kwiatów, które wykonywano w Koziegłowach. Pierwsze z nich powstały tuż po II wojnie światowej. Stale udoskonalano ich formę. W latach 70. XX w. powstała róża z pąkiem. Wzór ten zdobył I nagrodę w wewnętrznym konkursie organizowanym przez Cepelię.

Mak zbudowany jest z czarnych pasków łyka. Dookoła ułożonych jest pięć czerwonych płatków. Wzór pochodzi z lat 40. XX w.

Bukiecik z krokusów składał się z pięciu niezależnych kwiatków. Łodygi były zebrane razem i owinięte bibułą. Wzór ten cieszył się dużą popularnością w USA. Występował w kolorach żółtym, pomarańczowym i wrzosowym.

klejone | zwierzęta

Wzory klejone były oddzielną kategorią produktów z łyka. Najczęściej były to wzory geometryczne, które służyły do dekoracji ścian. Wykonywano także zwierzęta – koguty, gwiazdy, kwiaty, zające, pawie itp. Do tej kategorii wyrobów zaliczały się popularne ozdoby choinkowe. Pierwsze wzory powstały w latach 70. XX w.

Koguty wytwarza się w Koziegłowach od 1975 r. stał się najbardziej rozpoznawalnym wzorem spośród ozdób z wiórów, wręcz symbolem koziegłowskiego rzemiosła. Do dziś nie jest znany autor koguta, choć wzór był powielany przez wielu twórców z miasteczka. Koguty można spotkać w różnych rozmiarach – na drewnianych stojakach, w formie ozdób naściennych czy ozdób na choinkę. Wzór wykonywano z wielobarwnych taśm, które pierwotnie wykorzystywano do wyplatania dywanów.

Teresa Kaczorowska (1939–2021)

Była mistrzynią wiórkarstwa i twórczynią ludową. Tradycja wytwarzania ozdób z wiórów osikowych była obecna w jej domu rodzinnym od pokoleń. Pracowała w spółdzielni „Zawada”. Jej prace były wielokrotnie nagradzane w konkursach Cepelii. Była autorką ponad 500 wzorów. Swoje rękodzieło prezentowała w trakcie targów zagranicznych, m.in. w Belgii, Holandii i Szwecji. Została odznaczona odznaką „Zasłużony dla Cepelii”. Po zamknięciu spółdzielni wykonywała wraz z mężem ozdoby w domu. Dzieliła się swoją wiedzą w trakcie warsztatów.

ludzie

Zofia (Stefania) Noszczyk (1933)

Zajmowała się rzemiosłem w domu. Jej mąż heblował wióry, Zofia wyplatała sztuczki i szyła z nich kapelusze. Szycie kapeluszy z wiórów osikowych było dla niej zajęciem dorywczym. Jest współzałożycielką lokalnego Zespołu Pieśni i Tańca. Przez lata aktywnie działała na rzecz Koła Gospodyń Wiejskich. Otrzymała Złoty Krzyż Zasługi i Brązową Odznakę za zasługi dla województwa częstochowskiego. Jest laureatką Krzyża Kawalerskiego Orderu Odrodzenia Polski.

Maria Chaładus (1944)

Pracowała w Spółdzielni Rękodzieła Artystycznego „Zawada”, gdzie zajmowała się kwiatami z wiór osikowych. Wiele z jej wzorów zdobyło główne nagrody w konkursach „Zawady”. Cepelia wdrażała je do produkcji. Od 1991 r. prowadziła własną działalność gospodarczą. Jako pierwsza zastosowała wiklinę w swoich wyrobach. Jej prace posiadają atesty na wyroby ludowe, przyznane przez Komisję Artystyczną i Etnograficzną Fundacji Cepelia w Warszawie.

wióry osikowe

Wióry z drewna osiki (tzw. łyko) jest według tradycji pozyskiwane ręcznie. Do otrzymania wióra o konkretnej długości i szerokości stosuje się różne rodzaje noży i hebli. Paski osikowe tnie się wzdłuż włókien drewna co zapobiega pękaniu i kruszeniu się surowca. Do obróbki najlepiej nadaje się drewno wilgotne, tuż po ścięciu lub odpowiednio sezonowane. Wówczas wióry osikowe są bardzo plastycznym materiałem, podatnym na przyjmowanie nadanego kształtu.

dalej

wróć

przeczytaj wywiad

dziś

Osikowa Dolina posiada własny próbnik, według którego jest w stanie uzyskać dwadzieścia kolorów. Odchylenia kolorystyczne mogą sięgać 10%. Nasycenie materiału kolorem jest zależne od jakości surowca. Do koloryzacji jest wykorzystywana farba anilinowa (zasadowa)

przeczytaj artykuł

obejrzyj filmy